Het bos was donker. Koud en vochtig. Haast ondoordringbaar. De druppels dropen in een onregelmatig tempo van de blaadjes af naar beneden. De wind suisde om hem heen. Rillingen liepen over zijn rug. Dit was geen prettige plek.

Na het zweren van de eed spraken de ridders van de Ronde Tafel met elkaar af op zoek te gaan naar de Heilige Graal. Iedereen ging het woud in op een zelfgekozen plek. Op de plek waar het het donkerst was en waar nog geen weg of pad was. Had er wel een weg of pad gelegen, dan was dat het pad van iemand anders geweest!

Is het jou wel eens opgevallen dat veel films en boeken een min of meer vergelijkbare opbouw kennen? Ga maar na. Het verhaal begint altijd vredig (denk aan de Hobbits). Vervolgens doemen er problemen op of uitdagingen die overwonnen moeten worden. Niet zelden vertrekt de hoofdpersoon vervolgens letterlijk voor een reis om de wereld te redden. Onderweg zijn er mentoren en bondgenoten, tegenslagen, bijna dood ervaringen. Aan het eind rekent de held tenslotte af (gelukkig maar) met de eindbaas, waarna een terugkeer volgt naar huis.

Herkenbaar toch? In dit artikel zet ik allereerst de herkomst van deze verhaallijn uiteen. Ik ga nader in op hoe deze is opgebouwd en geef tenslotte aan (spoiler alert) hoe deze inzichten gebruikt kunnen worden bij persoonlijke groei. Dit laatste onderwerp diep ik overigens verder uit in een reeks vervolgartikelen. Nu eerst naar de vraag: waar komt deze verhaalstructuur vandaan?

De monomythe

Joseph Campbell (1904-1987) was een literatuurwetenschapper die vrijwel wel alle grote verhalen las die de mensheid in de loop van de eeuwen verzamelde: sprookjes, legenden, mythes, sagen en de grote religieuze verhalen. Dit varieerde van Koning Arthur tot Indianenverhalen. En van het bijbelverhaal van Jezus tot het Indiase epos de Mahabharata.

Hij ontdekte tussen al die verschillende verhalen een grote overeenkomst. Al die verhalen verliepen volgens dezelfde universele structuur. Een verhaallijn die hij de monomythe noemde. In zijn boek ‘De held met de duizend gezichten’ uit 1949 zet hij dit oerverhaal uiteen en onderscheid daarbij een aantal fasen en stappen. Hierover dadelijk meer.

De protagonist in de verhalen is ‘de held’. Dit is niet zozeer een persoon maar eerder een verzameling van een aantal specifieke karaktereigenschappen, een archetype. Een begrip dat door Carl Gustav Jung is gepopulariseerd in de psychologie. Jung omschreef archetypes als structuren in ons ‘collectieve onbewuste’. Omdat deze archetypes in iedereen aanwezig zijn, vinden we ze vaak direct sympathiek of juist onaardig. Denk aan Harry Potter en Voldemort. Ze kunnen met andere woorden een automatisch gedachten- en gevoelspatroon oproepen. De aanwezigheid van een held is een van de redenen dat we zo houden van verhalen.

Opbouw van de monomythe

Campbell formuleerde in de heldenreis een aantal fasen. In grote lijnen onderscheidde hij drie acts: Vertrek, Initiatie en Terugkeer. Globaal komt het erop neer dat de held zijn vertrouwde wereld verlaat, ingewijd wordt in een nieuwe wereld en terugkeert met de verworven schat in de bestaande wereld. De opbouw dus die ik in de inleiding ook ruwweg schetste.

Campbell liet het niet bij deze indeling op hoofdlijnen en werkte de heldenreis verder uit aan de hand van de stappen die de held aflegt. De exacte indeling en het aantal stappen varieert. Ik kies voor onderstaande onderverdeling met 9 stappen, die ik kort toelicht.

1. Introductie. We ontmoeten de held meestal in de ‘normale wereld’, waar hij een rustig en comfortabel leven leidt.
2. De oproep. Deze stap markeert de overgang naar de ‘nieuwe wereld’. Een stap die meestal gepaard gaat met angst voor het onbekende. Angst voor de verandering. Hierbij wordt vaak ook de motivatie van de held zichtbaar.
3. De drempel over. Deze stap markeert de beslissing om het avontuur aan te gaan. Vanaf hier is er geen weg meer terug, in elk geval niet in de richting waar hij vandaan is gekomen.
4. Magische mentor. De held ontmoet in deze fase een mentor. Een persoon die als gids fungeert tijdens de reis die de held heeft af te leggen.
5. De beproeving. Voorzichtig maakt de held kennis met de nieuwe wereld. Een totaal andere wereld met andere regels. Er vinden ontmoetingen plaats met bondgenoten, en vijanden en de held wordt voor eerst getest.
6. Verleidingen. Het is voor de held niet makkelijk in die nieuwe wereld. Hij maakt fouten, komt in de verleiding om halverwege om te keren. Mensen uit de oude omgeving beginnen zich zorgen te maken en proberen je te overtuigen om terug te keren op je oude pad.
7. Donkere momenten. De tegenslagen hopen zich op, en de moraal van de held zakt naar een dieptepunt. De duisternis is compleet, het pad onzeker. Er lijken bovenmenselijke krachten nodig om hier nog uit te terug te keren.
8. Finale confrontatie. De held overwint zijn angst en lijkt sterker dan ooit. De held ontstijgt zichzelf en weet door deze transformatie af te rekenen met de demonen.
9. De terugkeer. Hier speelt vaak de vraag of de held nog wel terug kan en wil naar zijn oude wereld? De held is veranderd en het is nu de kunst om de oude en nieuwe wereld te laten samenvloeien. Zodra dat lukt zet de held het geleerde in ten gunste van zijn omgeving.

Relevant voor persoonlijke groei

The Matrix. Lord of the Rings. Alice in Wonderland. Avatar. Harry Potter. Lion King. Hollywood heeft het bovenstaande patroon zoals aangegeven, gebruikt als sjabloon voor films, maar welke relevantie heeft dit nu voor individuen?

Wat direct opvalt bij het bekijken van deze fasen en stappen is dat deze veel gelijkenis vertonen met ons persoonlijke leven. En daarmee kom ik bij de bedoeling van al deze verhalen. Tegenwoordig kijken we naar mythen als fictief, verhalen die niet daadwerkelijk zijn gebeurd. Voor Campbell en Jung heeft het begrip mythe echter een diepere betekenis.

 Voor hen vertegenwoordigen mythen elementen uit het collectieve onderbewustzijn. En door het begrijpen van de symbolische betekenis krijg je zicht op en beter begrip van de psychologische onderstroom van mensen. Op verborgen motivaties, spanningen en verlangens. Kortom: mythen zijn niet simpelweg bedoeld als vermaak, maar als gidsen voor het leven. Hiermee zijn ze op tenminste twee manieren relevant als het gaat om persoonlijke ontwikkeling. 

Groeistadia in het leven

Omdat de monomythe te herkennen in is in veel culturen, staat ze symbool voor een proces dat elke mens gedurende zijn leven doormaakt, aldus Campbell en Jung. 

Welk proces dat dan is? Het proces van persoonlijke transformatie van onschuldig kind tot volwassene. Ieder kind wordt geboren in een omgeving met andere mensen. Een omgeving met specifieke regels en overtuigingen. Gedurende het leven doet ieder kind heldhaftige pogingen om te ontstijgen aan deze conditionering. Om zich te ontworstelen aan de meegekregen conventies. En tijdens dit proces keert het individu terug bij zichzelf.

Alle verhalen gaan dus over het samenvallen met je eigen wezen. Wie ben je en wat kom je hier doen? Die reis naar jezelf is daarmee ook onvermijdelijk. In sommige gevallen gaat het om een zelfgekozen zoektocht. In andere gevallen wentel je je nog tevreden in je comfort zone en kiezen de uitdagingen jou. Immers wat er op welk moment op je pad komt is onvoorspelbaar. Echter dat er momenten van tegenslag en transitie gaan komen staat vast. De fasen die we doormaken in ontwikkeling kennen een verloop dat sterke parallellen vertoont met de heldenreis. In een later artikel ga ik in op deze fasen met elk hun bijbehorende thematiek en vraagstukken. Bekijk hier de uitleg die Joseph Campbell er zelf aan geeft. (tekst gaat verder onder video).

De heldenreis als kompas

Je kunt dus zoals ik net deed, de totale levensloop beschouwen als heldenreis. Het is daarnaast mogelijk om de heldenreis te beschouwen als een repeterende en oneindige cyclus met te leren lessen.

Kijk nog eens terug naar de eerder beschreven negen stappen. Als je nu naar je leven kijkt, hoe herken je dan de fasen terug op dit moment in je leven?

• Heb je net een periode van transitie achter de rug? En daarbij afgerekend met monster(s) uit het verleden?
• Zit je momenteel in stabiel vaarwater of juist in een turbulente, of zelfs chaotische fase van je leven?

Wat het antwoord ook is: nieuwe uitdagingen wachten op je. Wat voor verhalen geldt, geldt ook voor het leven en persoonlijke groei: zonder dramatiek of uitdagingen geen spanning en geen inspiratie. Geen breakthrough zonder breakdown zo heb ik ooit geleerd tijdens mijn coachingsopleiding. Hoe dan ook: met de monomythe van Campbell in handen is het mogelijk om op bepaalde momenten te reflecteren op jouw ontwikkelreis en dat wat er nodig is voor beweging. In drie vervolgartikelen werk ik dit op een praktische manier verder uit. Daarmee heb je een reflectie instrument in handen dat kan fungeren als kompas voor toekomstig handelen.

Welke wit konijn is onlangs bij jou langsgekomen?